Kościół rzymskokatolicki pw. św. Jana Chrzciciela w Pawłowie
Świątynia,
będąca głównym obiektem zabytkowym słynącej z garncarstwa osady Pawłów powstała
na miejscu wcześniejszych kościołów (z 1531, 1670 i 1774 r.) w latach 1909-1912
z inicjatywy proboszcza ks. A. Wójcikowskiego, przy ofiarności parafian, oraz wsparciu
finansowym okolicznej szlachty. Po przebrnięciu przez administracyjne fortele
rosyjskich władz gubernialnych prace rozpoczęto początkowo podług projektów
warszawskiego architekta, S. Szyllera. Koncepcja ta opiewająca na kwotę 43 tys.
rubli nie została jednak zrealizowana. Wysiłek podjęto w oparciu o mniej
kosztowne w realizacji plany architekta powiatu chełmskiego, S. J. Diehla vel
Dila. W maju 1910 r. dziekan chełmski, ksiądz W. Hartman, poświecił kamień
węgielny pod budujący się Dom Boży, a 25 sierpnia 1912 r. lubelski ordynariusz,
bp F. Jaczewski, dokonał jego konsekracji. To wydarzenie wielkiej wagi
zgromadziło naówczas 60 kapłanów i 25 tys. wiernych.
Do
wybuchu I WŚ neogotycki kościół wyposażono m.in. w: drewniany ołtarz główny z figurą
Matki Boskiej Różańcowej autorstwa T. Turowicza, na zasuwie obraz św. Jana
Chrzciciela, pięć ołtarzy bocznych, trzy po prawej stronie z obrazami Matki
Boskiej Częstochowskiej, św. Antoniego, Matki Boskiej z Dzieciątkiem z XVII w.,
oraz dwa po lewej z Matką Boską i Matką Ukrzyżowania. Na chórze umieszczono
11-głosowe organy z k. XVIII w. Pozostałe wyposażenie ruchome pochodzi głównie
z XVIII w. Prace zwieńczono budową murowanego ogrodzenia. Mimo, iż kościół
uległ poważnym uszkodzeniom podczas nieprzyjacielskich działań zbrojnych I i II
WŚ parafianie odrestaurowali świątynię, zarówno w międzywojniu, jak i w
trudnych czasach PRL-u. Obiekt kilkakrotnie remontowany (1947, 1967, 1973,
1975, 1989 r.) w 1981 r. został objęty ochroną konserwatorską.
Paweł Grabowski – biskup chełmski – założyciel Pawłowa
Paweł
Grabowski (vel. Grabowiecki) określany częściej jako Paweł z Grabowy (Grabowa)
h. Powała urodził się około 1410 r. Pochodził z rodziny osiadłej we wsi Grabowo
w ziemi człuchowskiej na Pomorzu (diecezja gnieźnieńska) nadanej (wraz z wsią
Gockowo) jego przodkom przez wielkich mistrzów krzyżackich w XIV w. Zarówno
określenie herbu rodzinnego, jak i ofiarodawców majątku rodzinnego nastręcza
wiele trudności. Oto jak prawdopodobnie wyglądały dzieje zasłużonej rodziny:
„Grabowscy za wnijściem Krzyżaków do Pruss a następnie do Pomeranji - w roku
1279. w części emigranci do Polski (w której w ówczas Leszek Czarny panował i
ich z sobą do Węgier uprowadził) w części od Krzyżaków męczeni, prześladowani z
familiami niemieckiego Chrześcijaństwa małżeństwem łączyć się musieli i przez
tychże Krzyżaków Gocen de Graben nazwani: w r. 1354. od mistrza zakonu
Pruskiego Henryka z Kiperade albo Knepenrode ziemia nazwana Gocendorff (do ich
dziedzicznego Grabowa przyłączoną) udarowani. - Jednakże ci wszyscy r. 1370. do
Polski emigranci zkąd niebawnie z Królem Ludwikiem do Węgier przeszli tam wiarę
Chrześcijańską przyjęli, osiedli, i w dostojnoście bogactwa za czyny heroiczne
przez Królów Węgierskich opatrzeni zostali. - Aż na koniec wzruszeni hasłem
powstającej z pod przemocy Krzyżackiej ojczyzny ich (Pomeranji), na batalią
Grunwaldzką zbrojnie z pocztami swemi przybyli - a po okazanem męztwie i
zwycięztwie nad Krzyżakami r. 1410. od Władysława Jagiełły Króla Polskiego herbem
Zbicswicz udarowani [?]. Żyjący powrócili do siedliska swego Grabowa i tam się
rozpłodzili.” Najistotniejszą wydaje się tu informacja, iż Paweł pochodził z
wielce zasłużonej rodziny dla państwa polskiego. Jego ojcem był Mikołaj, po
którym współdziedziczył majątek.
Paweł
Grabowski marsz ku zaszczytom rozpoczął w 1431 r. Został wówczas studentem
Uniwersytetu Krakowskiego. Źródła milczą, czy zdobył on jakieś stopnie
uniwersyteckie. Po ukończeniu studiów wstąpił na służbę u króla. W 1444 r.
Paweł Grabowski „pod Warną z Władysławem Królem Polskim i Węgierskim żołd
prowadząc, mężnie się z Turkami potykał, wszakże po przegranej batalii, i on
się był w niewolą Turecką dostał […].” Prócz Pawła Grabowskiego „Polaków
pojmanych w Turcech była ta liczba: […], Wojciech Żychliński z domu Prus, który
był podkanclerzym koronnym, Jan Wątróbka z Strzelec który był kanonikiem
krakowskim i proboszczem u świętego Michała, Andrzej Sienieński, Jan
Borowiński, Marcin Chorążyc i Piotr Latoszyński z domu Gryf. Wszyscy wymienieni
„za dziwną sprawą miłego Boga chytrze uszli poganom.” W czasie niewoli Paweł
Grabowski ślubował wstąpić do zakonu. Po szczęśliwym odzyskaniu wolności został
księdzem, dostępując szczodrości króla Kazimierza Jagiellończyka.
Wkrótce
zaczął pełnić na dworze królewskim urząd pisarza skarbu, następnie został
archidiakonem lubelskim i kanonikiem krakowskim i objął związane z tym
uposażenie. Kandydatem na te stanowiska, zapewne z ramienia kapituły i biskupa,
był Klemens Cholewa z Przybysławic. Paweł przegrał wytyczony mu przez Klemensa
proces przed sądami duchownymi. Nakazano mu ustąpić z archidiakonatu, kanonii i
jakiejś prebendy oraz obłożono go karami kościelnymi. Dzięki wstawiennictwu
króla papież Mikołaj V dekretem z 23 stycznia 1447 r. zawiesił wykonanie tych
wyroków na dwa lata, po czym Paweł miał przybyć do Rzymu z dokumentami w celu
ostatecznego rozstrzygnięcia sporu przez papieża. Prawdopodobnie spór
rozstrzygnięto na drodze polubownej. Ponadto dodać należy, iż Paweł jako
archidiakon lubelski i pisarz skarbowy dworu królewskiego został z nominacji
Kazimierza Jagiellończyka kanonikiem poznańskim. Wtedy zapewne zrezygnował z
archidiakonatu lubelskiego, tym bardziej, że dzięki poparciu króla został także
proboszczem kościoła parafialnego Św. Trójcy w tamtejszym kościele.
Kolejny
przełom w karierze Pawła Grabowskiego nastąpił w 1462 r. Wówczas to, po śmierci
Jana II Tarnowskiego, h. Belina (który dla czerwoności twarzy i pełnej tuszy
ciała przezywany był Kraska) został on wyznaczony przez króla na biskupstwo
chełmskie. Udał się do Rzymu, gdzie uzyskał 14 czerwca 1463 r. prekonizację
papieską. Jak opisuje słynny kronikarz Jan Długosz:” Dnia dwudziestego
dziewiątego Lipca [1464], w Niedzielę, w Brześciu Kujawskim, Paweł Grabowski,
szlachcic herbu Powała, potwierdzony na stolicę [Chełmską], wyświecony przez
Jana [Gruszczyńskiego] biskupa Krakowskiego w kościele parafialnym Brzeskim.
Ten dla szczupłych dochodów swego biskupstwa, probostwo kościoła parafialnego w
Brześciu Kujawskim trzymał do śmierci, za zezwoleniem papieża Piusa II […].
Paweł
Grabowski ze względu na piastujące urzędy musiał być aktywny na polu
politycznym. Po nominacji biskupiej towarzyszył królowi w wyprawie przeciw
Krzyżakom, a w 1469 r. uczestniczył w sejmie Piotrowskim. „A gdy nań
pozjeżdżali Jan arcybiskup Gnieźnieński, Jan Krakowski, Jakób Włocławski,
Andrzej Poznański, Wincenty Chełmiński i Paweł Chełmski, biskupi, Konrad książę
Mazowiecki, tudzież inni wojewodowie i urzędnicy królestwa w wielkiej
zgromadzeni liczbie, okrom Jana Tęczyńskiego kasztelana i Jana z Pilcy wojewody
Krakowskiego, którzy dla niesposobnego zdrowia nie przybyli, przez dni kilka
zajmowano się jedynie rozsądzaniem sporów i wymierzaniem sprawiedliwości.” Po czym
zgromadzeni dygnitarze królestwa polskiego, do których możemy zaliczyć Pawła
Grabowskiego wysłuchiwali sprawozdań dyplomacji polskiej z wyprawy rzymskiej.
Znane są
również działania Pawła Grabowskiego w diecezji chełmskiej. Podjął on próby przenosin
siedziby biskupiej z Chełma do Hrubieszowa, na co uzyskał w Lublinie od króla
przywilej 28 kwietnia 1470 r. Prawdopodobnie jednak tego (wbrew dość
powszechnej i ciągle powtarzanej w historiografii opinii) nie zrealizował.
Przypuszcza się, że to on założył po 1472 r. miasteczko Pawłów (w dobrach
biskupich na gruncie wsi Łyszcz), wzmiankowane w źródłach od r. 1487. Paweł
Grabowski zmarł 18 lutego 1479 r. „w mieście do biskupstwa swego należącem
Skierbieszowie, po długich cierpieniach na kamień. Pochowano go w kościele
Chełmskim. Siedział na stolicy biskupiej lat czternaście i miesięcy siedem. Mąż
zacny i pełen ludzkości, wzrostu średniego, głowy łysej. W wydatkach szczodry
nad miarę i nad własną możność: prawie wszystkich Polaków uważał za swoją rodzinę
i krewnych.” Diecezją rządził dobrze, wpisując się w poczet wybitnych biskupów
chełmskich.